Վերջապես․
Հայ ցանցառները իրան դավադիտ արին։ Այսօր իր ստանդարդ ճառն էր կարդում սակայն լիքը ժամանակ հատկացրեց սերվեր սայդ կոդին։
Հարութը այնտեղ լիներ լիքը բավարարված իրան կզգար։
Այսպիսով՝
ա) ֊ ոչ ազատ ջավա սկրիպտը չարիք է։
Ու չկա մեխանիզմ բրաուզերին ասել՝ ուզում եմ միայն ֆրի ջս կատարես։ Կամ պիտի անջատես, կամ պիտի օգտագործես։
բ) ֊ ԾԱ որպես ծառայություն (software as a service) վաբշե չարիք է։
ԾԱ-ն որին դու տալիս ես (ընդ որում ինքդ քո բարի կամքով) քո դեյթան որ այն մշակի (չգիտես ինչպես) ու տա քեզ։
Ասում ա եթե փրոփրայաթարի սոֆթը կարաս վ պրինցիպե դիզասմ անել, ու գոնե փորձել հասկանալ ինչ ա անում, ապա սերվերի վրա վոոբշե չգիտես ինչ ա անելու։ Ու եթե փրոփրայաթարի սոֆթը գողանում ա քեզանից տվյալներ, ապա ստեղ ինքդ ես իրան տալիս տվյալներդ։
Եզրակացություններ․ Գուգլ դոքսը չար է։ Ու քանզի նույնը հնարավոր է անել լոկալ և ազատ ԾԱ-ի օգնությամբապա՝ էդպես ել արեք։
Եվս այլ եզրակացություն, իմը։ Ես ճիշտ էի որ տղեքին ասում էի ձեր բառարանը լավ եք արել սքան եք արել, լավ եք արել գցել եք ինտերնետներ որ մենք օգտվենք, բայց եկեք ձեր սքան արածի տեքստը շեյր արեք, ես իրանից իմ համար Սթարդիքթի կամ այլ ազատ ֆորմատի բառարան սարքեմ օգտվեմ։ Ասենք ինչպես այ այս բառարաններով մարդիկ են օգտվում։ Ասացին՝ չէ, մեզ պետք ա մեր սայթ մարդիկ մտնեն։
Անցյալ անգամ կամ ինքը նե տո էր ասում կամ իրան ենք սխալ հասկացել։
գ) ֊ եթե ասենք տեքստ ես կարդում, ասենք օնլայն գրադարանում, կամ բլոգում՝ քեզ սկզբունքորեն չպետք ա հետաքրքրի ինչ ա սերվեր սայդ աշխատում ԱյԱյԷս, թե ԱյԱյԷն։ Քանզի քեզ պետք ա տեղեկատվություն, տեքստ, նկար՝ դու իրանց ստանում ես։
Էլի կրկնեց․
ազատությունը էդպիսի բան ա, որ եթե չեզ պաշտպանում, տենդենց կա կորցնել։
Պատմեց որ քանզի Լինուսը (մր Թորվալդս) թքաց ունի ազատության վրա (դազնթ քեյր էբաութ ֆրիդըմ) իրա կերնելի մեջ մի վախտ փրոփրայաթարի կոդ կա՝ ֆիրմվերը։
Ու հարց առաջացավ դահլիճում՝ արդյո՞ք դա ջփլ վայալեյշն չէ, ու ինչի դատերով չի քարշ տվել դեռ Լինուսին։
Պատասխանեց որ շատ կուզենար սակայն խախութ վիճակ ա որովհետև մի կողմից Լինուսենք ասում են դե նենց չի որ էդ կերնելի մաս ա, ու առհասարակ ինքը մեյն պրոցեսորի վրա չի կատարվում, ու առանձին ծրագիր ա, ու նենց ա որ շատ բարդ կլինի իրանց ստիպել իրանք էդպես չանեն։ Բայց ինքը ՌՄՍ-ը վիպիլիված ա անում Լինուսի կերնելներից էդպիսի կտորներ ու առաջարկում GnewSence-ում։ (ի դեպ ասեմ որ ծրագիր կա՝ վռմս, այսինքն վիրչուալ ռմս, որը գտնում ու անինսթալ ա անում ոչ ազատ ԾԱ ։Ճ)
Մի քանի հարց հնչեց՝ ինչպե՞ս աշխատել փող։ Դե իրա ստանդարտ բաները պատմեց՝ ծախի, աջակցություն տրամադրի, պատվերով բան գրի, սկզբունքորեն նույնը էլի ինչպես և ոչ ազատ ԾԱ-ի դեպքում։
Մեկը ասաց՝ «բայց պատվիրատուները հանաձայն չեն որ մենք ազատ ԾԱ գրենք կարող ա»։ Սթոլմանը պատասխանեց՝ «մի գրի, ես չեմ գրում ոչ ազատ ԾԱ։ Եթե դու ընտրություն ունես գրել ոչ ազատ ԾԱ թե չգրել, ապա ճիշտ ա չգրելը ընտրել, որովհետև հակառակ դեպքում, եթե գրում ես, ապա դու անում ես աշխարհը ավելի վատ տեղ։ Իսկ եթե չգրես, մի հատ բիդլոկոդեր ծրագրավորող քիչ կլինի, ու աշխարհը առանձնապես բան չի կորցնի։» Դե, ավելի կոնկրետ ասեց՝ «եթե չես կարողանում նենց գործ կպցնել որ ազատ ԾԱ գրես, ապա արի դու պրագրամիստ մի եղի, էլի լիքը այլ գործեր կան, արի դու այլ բան արա»։
Ես ասացի․ «փաստորեն, ասենք ես պատվեր ունեմ ծրագրի, գրում եմ, փողս ստանում եմ, շեյր եմ անում որպես Ֆրի։
Այլ տղա, էլի պատվեր ունի, գրում ա, իրա փողը ստանում ա։ Հետո մի այլ պատճեն ա վաճառում, հետո մի այլ։ Ու տենց ա ստացվում որ ինքը մի քանի անգամ շատ ա փող աշխատում քան ես, եթե ես շեյր եմ անում իմ գործը որպես ֆրի։
Նա այդ իրավունքը ունի, ու ստացվում ա, որ օրենքը իրան ավելի լավ դրության մեջ ա դնում, աջակցում ա։ Հիմա ո՞նց ես կարծում, արժի՞ որ օրենքով արգելված լինի փրոփրայաթարի սոֆթվար գրելը»։
Ասում ա՝ «դե, կատարյալ աշխարհում, այո, ես կարծում եմ, որ սոֆթը պիտի միմիայն ազատ լինել։ բայց ես այժմ դեմ եմ այդպիսի օրենքներին, որոնք կարգելեն փրոփրայաթարի սոֆթ գրելը, որովհետև հասարակությունը դրան պատրաստ չէ ու դա չի գործի միևնույն է, իսկ պատմությունը ցույց ա տալիս, որ եթե ինչ որ բան փաստացի չի աշխատի, իմաստ չունի էդպիսի օրենքներ ընդունել»։
տես․ Սթոլման վս մարիհուանայի արգելքներ։
Բացի դրանից, երբ հարցս տալիս էի, արդեն մտածեցի, որ իրականում, եթե իրա ու իմ ծրագիրը նույն ֆունկցիոնալը ունեն, ապա իրականում նա չի կարողանա վաճառել իր ծրագիրը, որովհետև իմը արդեն ազատ ա, էն ա իմը կվերցնեն։ Իսկ եթե իմը վերցնեն, արդեն եթե աջակցություն պետք գա, ապա սկզբից բնականաբար ինձ կդիմեն, ու էդպես էլ կշարունակվի, որովհետև ես չեմ ուզենա որ իրան դիմեն, ու լավ աջակցություն կապահովվեմ։
Ասացի՝ «իսկ էն քո արտիստների աջակցության գաղափարները կարծու՞մ ես արժի կիրառել ԾԱ-ի ոլորտում»։
Ուրեմն կարճ ասեմ, անցյալ անգամ պատմեց, որ արվեստ սիրում ա, սակայն կրկին խնդիր ունի տարածելու հետ։ Ո՞նց ընկերոջը գիրք չտա, կամ դիսկ, կամ կինո։ Բայց այդ դեպքում ո՞նց նկարիչը/երաժիշտը/գրողը ապրի։ Ասում ա, եկեք տաքս մտածենք, որ հասարակությունը վճարի որպես արվեստի աջակցություն։ Ու էդ փողից տանք արտիստներին՝ ըստ նրանց պուպուլարության։ Բայց ոչ գծային․ ասենք եթե այս երգիչը հազար անգամ ավելի պուպուլար ա քան այս երգիչը, ապա սրան տալիս ենք հարյուր անգամ շատ փող քան նրան։ Ոչ հազար։»
Հա, ասաց՝ չէ, չեմ կարծում որ ազատ ԾԱ-ի դեպքում էդ գործող կլինի, որովհետև չես կարող հետևել ու կշռադատել թե ով ա ինչքան ներդրում ունեցել ԾԱ-ի մեջ, այնքան քոնթրիբյութըր կա, ու քոնթրիբյուշն, որ շունը տիրոջը չի ճանաչում։
Ու քանզի նա ասաց որ «փրոփրայաթարի սոֆթ գրելը չարիք ա» ես նրան հարցրեցի։
(Լև, ուշադրություն, էդ դու՞ էի՞ր ասում ինձ որ ես կորպորածիվ եմ ու չեմ հետևում ազատության արժեքներիս)
– Պարոն Սթոլման։ Ես ունեմ երկու գործի առաջարկ․ աշխատել որպես ծրագրամիստ ու գրել փրոփրայաթարի կոդ, կամ աշխատել որպես վարչապետ ադմին ու վաճառել, փաստորեն ոչ իմ գրած կոդը, այլ իմ արված սպասարկությունը, աջակցությունը։
Ո՞րն ա էթիկլի լավ։
– Ասեց՝ անշուշտ ադմինությունը պիտի ընտրես, քանզի դու էդպես դու լավ բան կանես, ու ոչ մի վատ բան դրանով չես անում, իսկ փրոփրայաթարի կոդ գրելը՝ չարիք ա։
Տակ շտո ապեր, դու որ դարձար կորպորածիվ ու եկար մեր մոտ աշխատելու, այ դու հիմա չարություններ ես անում։ Ու բնավ ոչ ես։
Ես բարի եմ, իմ գործը բարի է ու ես տարածում եմ լույս և գիտելիք աջակցում եմ մարդկանց, ի տարբերություն քեզ, ագահ և չար փրոպրիետարշիկին։ Ու դու լուչշը գնաս գցվես քեզ ավելի լավ գործ գտնես որ բարին տարածես։
Իսկ այսօրվա ադորաբլ ԳՆՈՒ-ն գնաց Ինսծիգեյթ։
(ծ-ով ա որովհետև ես ել եմ ինձ իդենտիֆիկացնում ինստիգեյթի հետ, իսկ ինքդ քեզ հումորով վերաբերվելը լավ ա, ու կավելացնեմ որ հումորը և ուժը հաճախ կողք կողքի են լինում)
ՀՈւռռռաաաա, ընկերներ։
Ես իրան հաճախ կտեսնեմ էլի։
Սթոլմանը իրա վրա գրեց՝ «հափի հաքինգ»։
Դե ջիջիլ։
ու տենց
#define We “Me, and a team of young, talented, enthusiastic people at the Instigate Training Centre”
I write this in English because I think this text may seem interesting not only to Armenian speaking people.
So, there are some rumours in the internets(c) about what Arax operating system is, after all. 
Some irregular flashes of information, and then again, silence. This is explained partly by the fact, that we do not have resources to share and PR, and IMHO we need to learn more about the culture of work with the community. And of course, we need community: after all we consider Arax 100% open source initiative.
Arax was mentioned several times, but we still need to uncover a lot of information about it. That’s why I intent to write here (after all, it’s my personal blog) some news, observations, information, and why not, even help requests. Blog is a familiar way for me to communicate with people, so it seems to be a nice idea to start with.
a) People tend to say something like “Armenian Linux”, or “first”/”second”/”ճ-th” “Armenian”… etc…
I personally do not consider Arax as an “Armenian”. When you say “Armenian”/”Russian”/”German” you imperceptibly draw a circle around yourself, and avoid passing through the border. Arax is a river which crosses the borders, and flows in different countries. And we consider Arax as an implementation of somehow different point of view on how to build a decent Linux distribution. Of course, we live and work in Armenia, and that influences our minds, our vision, and the way we work. Details follow. Just want to mention, that during the work we made a lot of contributions to the the upstream vendors of the open source software. This is why people already are able to use some features in other GNU/Linux distributions, like Debian or Ubuntu.
b) We will not try to find ways, whether technical, or legal, to prevent redistribution of Arax.
What does it mean?
It means, that we do not work as traditional leaders in enterprise market.
For instance, you cannot redistribute enterprise Linux made by widely known north American company. In other words, if you have a DVD with that software you cannot share it with friends, and you cannot put it on the internet(s) :). This is not legal.
The only way to redistribute it, is to get rid of proprietary elements, which may actually lead you to rebuild of the whole system and development of something like CentOS.
Now I’ll show you how open source system developers prevent you to copy their software.
Let’s assume you have already installed enterprise Linux which is prepared by the already mentioned vendor. Then, you try to copy that already installed system to another hard drive.
We often hear: Linux differs from Windows(tm). You can copy it, and it will work.
Surprise! This is not always true. At least if you try to copy some enterprise Linux system.
It may happen, that you will try to run the copy on the different hardware, for example, on a machine with a different disk controller. There are no corresponding module (driver) in the initrd, and copied system won’t boot. You can say: nice, I will make new initrd. Nice solution, but wait, in order to prepare a new initrd you need a system with exactly the same kernel, i. e. you need to have that dvd which contains exactly the same kernel version, then to boot from it, and only then prepare a new initrd.
So, you need a copy of dvd. Which is not freely downloadable, and redistributable. This is one example, how commercial Linux vendor finds technical ways to prevent redistribution of the open source software.
On the contrary, we tend to encourage redistribution of Arax.
And besides, if you need to make a copy, then just copy Arax to the other hdd, and it will work.
This is a key design feature, and this is done intentionally.
We build Arax kernels in a way, which makes it possible to load them on all supported hardware.
c) We do not exclude components and features from the open source software while building Arax.
For example, RedHat/Fedora kernels lack support of reiserfs file system. Or sometimes, mc is compiled without samba support. Some kernels lack slip support. Whether they consider slip and reiserfs unnecessary, or (it’s nothing personal, just business) they do not want to have one more feature and one more support task – reason doesn’t matter now.
However, Arax kernels include support for reiserfs file system, and even more, they include drivers for Reiser4 file system, which is still not merged to the official kernel tree. Some people claim that reasons are not merely technical, but also “political”. We do not care about politics. We care about technology. We are techno people, and we would like to have all the possibilities delivered by the open source society, by the minds of humanity.
d) Arax is fast. Confession: there is some truth in calling Arax an “Armenian” distribution.
Because a term exists: “developing country”. Um. Actually not only Armenia, or Georgia supposed to be “developing”, but there are much more “developing” countries in the world, than “developed” ones.
What does it mean? It means, park of our computers is old. We often use old hardware.
Is it that bad?
Yes, if you consider using modern commercial operating systems, and software.
No, if you are able to use fast operating system and software.
Reisers law states: Software is getting slower more rapidly than hardware becomes faster.
Indeed, modern software tends to be slow. However, in many cases, open source software tends to be faster than proprietary software.
Partly, because we do not need to keep compatibility layers, thus are able to stay thin.
And there are different ways to assemble it all together.
What we do, to be fast is:
Kernel is compressed with LZMA algorithm which increases boot speed dramatically.
We have versions precompiled for different architectures. For example, version, compiled for Pentium3 will not work on Pentium2, because it exposes all the possibilities of Pentium3 cpu.
Binaries compiled the way, they use instructions which work faster on the given architecture. This is done by assembling the whole system with the exact “-march” gcc compile flag.
Only the most necessary services are enabled by default. This also leads to faster boot process.
Parallel start of the services. Currently, we use openrc which allows us to have working system (i. e. with graphics) within 30 seconds.
BFS scheduler is not yet included in the official kernel tree, but is included in Arax.
It is new, state of the art, fast scheduler, which means, you will never see interrupting mouse movement on you Arax desktop.
Obviously, many companies engaged in Linux distribution construction for the “developed” countries market does not concentrate on the speed. Because modern, fast machines rapidly replace old hardware. But there are people in other countries, who cannot afford often tech refresh. We need faster systems, and that makes us think and find ways to provide more speed at runtime.
e) Exciting multimedia support.
Arax is one of the most complete multimedia systems. It contains all possible media codecs out of the box.
This is possible partly due to the fact, that we do not have software patents in Armenia. While most of the Linux distributions built for the American market, they legally required to exclude some multimedia codecs. For instance, it is impossible to listen mp3 music on the such Linux systems out of the box.
It seems to be easy to fix: download couple of codecs to make audacious/xmms/totem to play unsupported media files. But try to add mp3 support to KDE, and very soon you will find yourself recompiling almost everything in the system.
Users do not need to do that.
We make it possible to have all the possible media codecs supported in all the software.
Which includes 3gp, mp3, mpeg2, and even amr files recorded by your phone.
f) Installer
Vishap (installer name is chosen after the Anaconda, RedHat system installer) is extremely simple and fast. It is designed to allow everyone to install complete working system in just a couple of clicks. For the more advanced users, installer sticks to the Arax philosophy “expose everything possible” and that is why it is possible to choose file system (XFS, JFS, ext{2-4}, Reiserfs, Reiser4, etc) and boot loader (GRUB(2), Lilo), etc.
We will also prepare .tar.bz2 and/or .lzma tarballs for those who wants to install system manually.
g) Package management.
Arax uses Gentoo’s portage, which is in our opinion, the most flexible infrastructure to build custom distributions. However, we have developed some own software in the area of package management: epkg is a dpkg like utility, and ept-get allows to recoursively remove software, which gentoo portage still lacks.
We have plans to integrate apgcc (auto package gcc wrapper) in order to get rid of bogus library dependencies.
h) Arax just works (out of the box).
What people often need to do right after installation is customizing and improving the system.
We do our best to minimize that kind of efforts, and we use as much as possible of free software in order to achieve this.
Arax includes dial-up modem drivers, it must present in the system out of the box, because, you need internet in order to download modem driver, it is also possible to use a phone as a modem.
Or, sometimes there are situations, when system is able to find a driver, but it still lacks firmware which is necessary for proper operation of the device.
We completed a list of licenses and firmware, so we can know for sure what exactly are we allowed to redistribute legally, so we can put it in the system to make more hardware just work out of the box.
i) Wide set of console tools, which allows automation and full control for the advanced users. List contains iotop, pppconfig, links, lynx, imagemagick, wireless-tools, wpa_supplicant, vim, powertop, etecetra.
j) Regional settings.
As it was mentioned before, Arax is a regional river, and Arax system is developed in the region. That’s why we have made contributions, which include, but not limited to: GNOME, XFCE and WindowMaker Armenian translations, they are actually useable in Ubuntu already, local weather reporting in Yerevan, NetworkManager patches, that allow to establish internet connection to VivaCell, Beeline, and Orange 3g providers in a couple of clicks, and without any external software. Yes, we provide upstream patches, so most probably you will be able to see NetworkManager with our patches in the next versions of widely known Linux distributions, such as Debian and Ubuntu. We also include Armenian, Georgian, Persian, Russian (and more) spellcheckers out of the box, and this feature is enabled by default in all applications which support spellchecks. It means, when I chat by writing Armenian letters in the pidgin im window – spellcheck corrects me. Of course it also works in Open Office and FireFox. We’ve also prepared number of Armenian dictionaries, English-Georgian dictionary, we also have preinstalled English, Russian, Persian dictionaries out of the box.
We have nice Armenian, Georgian, Persian, Russian fonts and translations out of the box, we have local bookmarks in the FireFox, including Tarumian.am. We have shortcuts for the easy installation of some software which we are not allowed to redistribute, like ArianAmu font, or AdobeFlash/Opera/Skype, etc.
k) Migration.
First office which migrated to Arax was a small branch of a nature conservacy, environmental organization: Rec Caucasus Armenia. We have developed software aimed to simplify migration, for instance MS Office documents batch encoding conversions (armscii-unicode), and replaced proprietary PBX software by writing our own.
l) Support
We have ready solutions for small and large companies, including common information space implementation, ldap/kerberos authorization, time and print servers, we try to use bleeding edge technologies, and we are testing samba4 already, Parallel NFS, etc.
m) Education.
Instigate Training Center has a long history of Linux relevant education & courses.
In the future we hope to have number of specific courses for Arax system administration, software development, and just for users.
n)
I also would like to add, that I have great respect for the RedHat as well as all other open source contributors.
If not RedHat, we wouldn’t have gcc/gdb/glibc as they are, we wouldn’t have advanced tcp stack, we wouldn’t have uncountable kernel patches, we wouldn’t have IcedTea, NetworkManager etecetra, etecetra.
So, this is in short what is Arax about.
Of course, we still have a lot to do, and very limited time and people resources, but we have our vision, our style, and our mission.
It was announced, that Arax will be presented on Digitec’10 in October, and I am looking forward with a mix of fear, agitation, emotion, excitement and fun.
You are kindly invited to the freenode.org IRC channels #arax-os and #arax-dev to get involved and be able to communicate with developers and current users.
ու տենց
Այ մարդիկ խոսում են ղարաբաղցի/հայաստանցի/պարսկահայ ֆրագմենտացիայի մասին ու մտածում են, ինչպե՞ս անել, որ հայերը կարողանան միախմբվել։ Ու իրոք, հաճախ այստեղ ժամանող սփյուռքահայերը մի տեսակ իրենց գտնում են կողպված փոքր տարածքում արտասահմաններից ժամանած այլ մարդկանց մեջ։ Սակայն չէ՞ որ նրանք եկել են Հայաստան որպես «հայրենա-դարձ», եկել են այնտեղ, որտեղ ապրում են իրենց հայրենակիցները, որտեղ կարող են ապրել իրենց ազգի հետ և միասին կերտել ընդհանուր պետության ապագան։
Ասվում է նաև «կեղծ հանդուրժողականության» մասին, որը մեզ «սովորեցնում» են արտասահմանցիները, ու որը «վտանգավոր է»։
Ես գիտակցում եմ այն «հանդուրժողականության» վտանգները, որը քայլում է ինքնության ու ինքնասիրության վրայով, որոշակի սահմաններ անցնելով, օրինակ՝ օտարալեզու դպրոցների տեսքով։
Այդ սահմանները անշուշտ պետք է պահել։ Յուրաքանչյուր մարդ պահում է իր անձնական սահմանները, ազգ՝ իրենը։ Այլ դեպքում դա ազգ չէ, այլ էթնոս ու պետություն իրան բնավ պետք չէ։ Ընդ որում ազգը էթնոս է թե էթնոսների միքս – արդեն էական չէ։
Ու ես զարմանում եմ։ Եվրոպաներում կան իսկապես հանդուրժող մարդիկ, որոնք վերաբերվում են մարդկանց որպես մարդ, այլ ոչ որպես «պանայեխած» արած ստոր արարած, իսկ մեր մոտ նույնիսկ հայրենակիցների հանդեպ դա չի արտահայտվում։
Սակայն այդ տարբերվող մարդկանց հանդեպ եվրոպական հանդուրժող լինելը ես բնավ չեմ կապում պետության պրոպագանդայի հետ, այլ համարում եմ այն սպոնտան, ներսից եկող մի բան։ Այդ հանդուրժողականության արմատները ես տեսնում եմ հիփփիների շարժման մեջ, ֆրանսիական լիբերտե և սոլիդարիտե՛ի մեջ։
Իսկ այդ երևույթները քաղաքներում են ծնվել։ Դրանց ծնունդի համար անհրաժեշտ է մարդկանց համախմբություն, ու զանազանություն, որը գյուղական միջավայրը չեր կարողանում ապահովել։ Ոչ մի պոեզիա։
Ախտունգ։ Ես չեմ ասում, գյուղացիները չար են, կոպիտ, բռի և անգրագետ։
Ես ասում եմ, որ կա քաղաքային մշակույթ, ու կա գյուղական։
Ընդ որում լինում է երբ քաղաքացի մշակույթ կրողը ապրում է գյուղում, իսկ գյուղական մշակույթ կրողը՝ քաղաքում։
Դա շատ պարզ երևում է, օրինակ կենդանիների օրինակի վրա։ Կենդանիներին քաղաքում այլ կերպ են վերաբերվում, որովհետև նրանք այլ ֆունկցիա են կատարում։
Շան դերը քաղաքում՝ կոմպանիոն լինելն է։
Շան ֆունկցիան գյուղում՝ գործ անելը․ հաչալ, ոչխարներին նայել, և այլն։
Ակնհայտ է որ վերաբերմունքը տարբերվում է։
Գյուղին բնորոշ է չտարբերություն, իսկ տարբերվողներին զգույշությամբ վերաբերմունք։
Քաղաքին բնորոշ է շատ մարդկանց համախմբություն ու հետևաբար՝ զանազանություն։
Ինչու՞ է Լեոնարդոն եկել Ֆլորենցիա, այլ ոչ թե ստեղծագործել Վինչի գյուղու՞մ։
Վինչիում դա պարզապես անհնար էր այն ժամանակ։
Գյուղականին բնորոշ է խիստ սահման բարոյականության և անբարոյականության միջև։
Քաղաքացիականում ոչ միայն այդ սահմանն է լղոզված, այլ անձնականի և փրայվասիի կուլտ կա։
Գյուղականները քաղաքականությանը և գործիչներին, կամ նույնիսկ անտառների պաշտպանության շարժումներին մի տեսակ իրոնիայով են մոտենում, իսկ քաղաքացիները՝ պատասխանատու, իմանալով, որ եթե նրանք չզբաղվեն քաղաքականությամբ, ապա քաղաքականությունը կզբաղվի նրանցով։
Կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ քաղաքային մշակույթը հանդուրժող է, ի տարբերություն գյուղական մշակույթի։ Իրական քաղաքացին դեստրուկտիվ չէ, ու չի փորձում շրջակա մարդկանց իրեն նմանեցնել։
Կամ եթե փորձում է, ապա կոնստրուկտիվ ձևերով, ասենք՝ օրինակ ցույց տալով։ Ու բնավ ոչ չռփելով։
Ի դեպ, տեխնիկայի և պրոգրեսի զարգացումը այժմ բերում է նրան, որ արտասահմաններում գավառի ու քաղաքի սահմանների գծերը քիչ քիչ նոսրանում են և ընդհատվում։
Բիելեֆիլդից երկու ժամում կարելի է հասնել Բեռլին։
Բիելեֆիլդի բնակիչը ավելի գավառական չէ քան Բեռլինի։ Իրականում, մեծ տարբերություն չես զգում, շփվում ես Բեռլինցու, թե Գյուտերսլոցու հետ։ Քաղաքացի լինելու առումով, կիրթ լինելու առումով։ Ու Բիելեֆելդցին կարիք չունի Բեռլին գնալու, որովհետև իր քաղաքում կարողանում է բավականացնել իր պահանջները։
Մեր մոտ էլ կար նման մի բան, այն ժամանակ, երբ Կապանից մարդիկ օդանավով գալիս էին Երևան ֆուտբոլ նայելու, ու կարողանում էին նույն օրը հետ վերադառնալ։ Այժմ ես հույս չունեմ որ Հայաստանում տրանսպորտի զարգացումը արագ կընթանա։ Նույնիսկ Երևանում է բարդ մի մասից մյուսը հասնել օրը ցերեկով, ուր մնաց մի քիչ ուշ, կամ որևէ այլ քաղաք։
Մեկ այլ ի դեպ՝ բազմաթիվ նորակառուցումները Երևանի կենտրոնում պայմանավորված են հենց ինֆրաստրուկտուրայի չզարգացած լինելով։ Եթե այլ տեղերում լիներ հետաքրքիր ապրել, լինեին հաճելի տեղեր, գեղեցիկ շենքեր, ապա այդ մարդիկ իրենց նեղված ու օբձելենի չէին զգա։
Իսկ ի՞նչ է կատարվում հիմա մեզ մոտ։
Երևանի հասարակությունը իմ կարծիքով ահավոր ֆրագմենտացված է։ Ավելի, քան արտասահմաններում։
Ֆրագմենտացված է քաղաքային և գյուղա-համայնքա-ֆեոդոլական մշակույթի կրողների շերտերով։
Երևանում է ծնվել «շրջապատը», «ախպերությունները», որոնք նենց զարմանալի հաջողությամբ քոչել են ինտերնետներ, որ ֆորումների ադմինները մտածում էին ինչպես անել, որ ֆորումը մնա ֆորում, այլ չդառնա նորակազմակերպված «ախպերության» և «վիրտուալ բակի» պես մի շրջանակ, որը հետապնդում ու վիրավորում է նորեկներին, որովհետև «ինքնաբավ» է։ Այդպես են մարդիկ սկսում եփվել իրենք իրենց հյութի մեջ։
Սակայն ինչպես հայտնի է, միջբարեկամական ամուսնությունները լավ բանի չեն բերում, գեների նմանության պատճառով։
Մարդկությունը կիսվելուց անցել է սեռական բազմանալու ձևին որովհետև դա ապահովում է գենետիկ զանազանություն ու այսպիսով՝ պոպուլյացիայի դիմադրողականություն։
Ու բանգլադեշը, 3րդ մասը, չարբախը, դավիթաշենը, և այլ գետտո-ները, խմբավորում են ինչ որ տեսակի մարդկանց, ասենք բանվորական կլասի, որոնք եկել են գյուղերից, ու բերել իրենց հետ իրենց սովորույթները: Զարմանալի չէ, թուրքերը իրենց գյուղերից «նամուս» պատվի սպանություններն են հասցրել Եվրոպայի սիրտ: Ու այդ գետտո-յական խմբավորումը, երբ եթե շուրջդ նայես բոլորը նույն ձևի են մտածում բնավ քաղաքային չէ: Կրկնում եմ, քաղաքին զանազանություն է բնորոշ:
Այդ ‘կարգին’ ասվածը քաղաքային չէ, քաղաքում մարդիկ ձգտում են ‘արտակարգի’: Ընդ որում, շատ հաճախ մեր երիտասարդության «cool» ասենք հիփհոփավարի հագնվելը իրենց իսկ անկեղծ կարծիքով «կարգին» ա, այսինքն նրանք դա անելով «կարգինի» են ձգտում, ու սկզբունքորեն չեն տարբերվում «քյարթերից» որոնց վերևից ներքև են նայում: Հիշում եմ իննսունականներին ինչ տհաճություն զգացի, երբ նկարում էի մի «երաժիշտների» խումբ ու իրենց կյանքը կուլիսների հետևը, ու ինչպես էին նրանք ստորացնում հավաքարարին, իրենք իրենց համոզելով որ նրանք ավելի լավն են, որովհետև․․․ ու գտնում պատճառներ, որովհետև երաժիշտ են, վեհ են, ու ասենք, «փախած» են հագնվում։
Ու գետտո-ները օգնում են մարդկանց ապրել իրենց աշխարհում, իրենց երեք շենքի շուրջը սեմուշկա չրթելով գրկված պտտվել (սեռից անկախ, սակայն սա մետափորա է) ու չզարգանալ/չփոխվել: տվ-ով տեսածը հեռու հեքիաթ է թվում, որը եթե և իրական է, սակայն միշտ օտար է ու միշտ օտար մշակույթ է ներկայացնում: Դա պրոպագանդա չէ այլ հակապրոպագանդա։ Զարգացումը դառնում ե վախենալու, որովհետև մեծ պատնեշ է ի հայտ գալիս, երբ այն կապված է լինում փոխվելու, ու առավել ևս երբ կապնվում է օտար ինքնության հետ, ու բնականաբար սեփականը կորցնելու վախի հետ:
Պրոբլեմը նաև նրանում է, որ «սեփականը», ներեցեք, կոպիտ ասեմ, այդ շերտերում հիմնվում է թուրքական երաժշտության, աղջիկներին պարերով ամուսնացնելու, գառաժի հետևը բամբուկ ծխելու, «շրջանային» մարշրուտկով իջնելու (կամ բարձրանալու, կախված է տեղանքից) ու «նաբերեժնի»-ում քյաբաբ ուտելու հետ։
Նրանք անվանում են Երևանի կենտրոնը «քաղաք» ոնց որ Բանգլադեշը իրենց համար քաղաք չլինի։
Քաղաքացիները, ի դեպ, իմ նկատելով բնավ չեն քաշվում գետտոներ գնալուց, եթե պետք է լինում։ Աղջիկները գնում են Բանգլադեշներ տղաների հետ սվիդանիաների, իսկ տղաները, ասենք, քանաքեռ, աղջիկների մոտ, ճանաչում են քաղաքը, իմանում, տիրապետում են իրան, իրան ամբողջովին, զգում են որ իրենք են տերը ոչ միայն իրենց բակի, այլ ամբողջ քաղաքի։
Այդ չքաղաքացու վառ օրինակն էր այն տաքսու վարորդը, որին երբ հարցրեցինք ինչպե՞ս է վերաբերվում նա ամառային դահլիճի խնդրին պատասխանեց, որ ոչ եկեղեցի ա գնում, ոչ էլ կինո։ Մոյկա էլ չի գնում, ինչպես պարզվեց։
Սեփականը քաղաքի մարդու մոտ ուրույն է։ Օրինակ ջազը։ Տաթևիկ Հովվանիսյանը, Թայմ Րիփորթը։ Արդյո՞ք որևէ մեկի լեզուն կպտտվի նրանք արևմտյան մշակույթի պատճեն անվանել։
Դրանք ուրույն են, ու բնավ քյաբաբային չեն։
Ու այն պատճառով է, որ քաղաքային են։
Այլ օրինակ, ներեցեք՝ օտարալեզու դպրոցները։ Նրանք, ով կարծում են որ օտարալեզու դպրոցը քուլ է, գավառական են մտածում։ Նրանք չեն գիտակցում որ օտարը միշտ չէ որ քուլ է։
Իսկ քաղաքացիները չեն վախենում օտար մշակույթից որովհետև վերաբերվում են դրան որպես անսպառ աղբյուր ուրույնը ստեղծելու համար։
Ի դեպ շատ ճիշտ ասացի՝ քաղաքացիները։
Երեկ անցնում էի Սայաթ-Նովայով, ու մի տղա անցավ կողքովս։ Չեմ էլ ուշադրություն դարձրել, իսկ մեջքիս հետևը լսեցի՝ թքեց։ Շրջվեցի՝ մոստովոյի վրա, իհարկե։
Այ նա քաղաքացի չէր սակայն։ Որովհետև քաղաքի տղայի սիրտը ցավում է իր քաղաքի համար։
Ու նա փողոցում չի թքի։ Բնավ ոչ «կարգապահության» կամ «կարգին» լինելու պատճառով։
Կարգինի հարցը չէ այլ գիտակցելու հարց է, զարգացած լինելու հարց է։
Այդպես մտածող մարդիկ շատ «օգտակար են», որովհետև իրենց կառավարելը հեշտ է։
ԱԼՄ-ն և Կարապետիչը մեզ մոտ կատարում են մի տեսակ ՄԹիՎի-ի դերը։ Բթացնելը ինքնաբերաբար է ստացվում, սակայն ես կարծում եմ։ Որովհետև մտածելու տեղիք տվող արվեստի, կինոյի, հաղորդումների պահանջարկը սաստիկ փոքր է։
Արդյո՞ք հնարավոր էր դեմոկրատիայի ստեղծումը եթե չլիներին քաղաքներ։
Կրոմվելը չէր կարող հեղափոխություն կազմակերպել ինչ որ մի գյուղում։ Տարբեր պատճառներով իհարկե, ու բնականաբար, տեխնիկական․ գյուղում մարդիկ քիչ են հասարակություն կազմելու համար, նրանք իրականում միախմբված չեն կարող լինել, որովհետև նման են իրար, նրանք չեն կարող բավական չստրկական մտածողություն ունենալ, եթե իրենց կյանքը ֆեոդալի թևի տակ է անցնում։
Քաղաքում է որ հասարակությունը դառնում է զանազանությունների միախմբվածություն, որը ընդունում է մարդկանց այնպիսին, ինչպիսին նրանք կան, ավելի հանդուրժող է տարբերություններին, ու դրանով ավելի հզոր է ու ։Ճ ավելի հասարակությունոտ։
Այ այդպիսի հասարակությունը մեր մոտ տարերքային, ռուդիմենտար վիճակում է։
Ու մինչև այն չձևավորվի, չի ձևվավորվի իսկական ժողովրդավարությունը։
Այդ խնդիրը նույնիսկ նահանգներում կա։ Չէ՞ որ իզուր չէր Թանկյանը բեմից բղավում, երբ հասարակությունը չի մտածում, ժողովրդավարությունը չի գործում։ Փաստացի չի գործում։ Ավելի վատ, կամ ավելի լավ, ու դա է որոշ մարդկանց առհասարակ զրկում ժողովրդավարության հավատքից։
Արդյո՞ք շատ վատ է վիճակը։ Ես տեսնում եմ փրկությունը տեքնոլոգիաներում և ինտերնետներում։
Ֆայլափոխանակման ցանցերում, ազատ տեղեկատվության փոխանակման մեջ։
Հասարակությունը վաղ թե ուշ կկազմավորվի համացանցում, վիրտուալում։
Կփոխվեն սերունդներ, որոնք կապրեն ավելի շատ վիրտուալում, այլ ոչ թե Բանգլադեշում կամ Դավիթաշենում։
Օնլայն նրանք կկարողանան լինել անկեղծ, որովհետև նրանց չի սպառնում «իրական» իզգոյ դառնալու վտանգ, որովհետև նրանք միշտ կգտնեն շփման հնարավորություն այն մարդկանց հետ, ով ավելի հանդուրժող ա, ու չի պահանջում որ կողքինը լինի ճիշտ իրա պատճենը։
ու տենց
Գիտեք, կան նենց նկարիչներ, որոնք մասնագիտացած են ռեստավրացիայի վրա։
Նրանցից լավագույնները գժանոց տեխնիկա ունեն։
Կան նաև նկարիչներ, որոնք փող են վաստակում ասենք դասական դարձած նկարիչների հայտնի գործերը արտանկարելով։ Այդ նկարները վաճառվում են որպես «ձեռքի գործ» ռեպրոդուկցիայի տեղ։ Այդպիսի նկարիչները հաճախ գնում են աշխատանքի մի տեսակ գործարաններ, այնտեղ նկարում, իննից վեցը, ու գնում տուն։
Բնականաբար նրանք նույնպես լինում են բարձր կլասի մասնագետներ, վարպետորեն տիրապետում են իրենց․․․ արհեստին։
Ու բնավ ոչ արվեստին։
Հետաքրքիր փաստ․ արհետ և արվեստ բառերը նման են ոչ միայն հայերենում․ art and craft մի տեսակ ակնկարկում են դա։
Արվեստ գործող նկարիչները լինում են ճանաչված կամ ոչ ճանաչված։
Երկու դեպքում էլ, նրանք հազվադեպ են պատվերով աշխատում։ Ու նրանց լավագույն գործերը որպես կանոն պատվերով չեն բնավ։
Գիտե՞ք, կան ծրագրավորողներ, որոնք աշխատում են ԾԱ գրող ընկերություններում։ Նրանք նույնպես հաճախ վարպետորեն տիրապետում են գործիքներին և առհասարակ արհեստին։
Կան ծրագրավորողներ, որոնք արվեստագետներ են։ Կոդագործ նրանց անվանենք, թե կոդագետ։
Նրանք քիչ են։
Իսկ «ծրագրավորման արվեստ» Կնուտի գիրքը գրվել է շատ վաղուց։ Այժմ այն հաջողությամբ փոխարինվել է «սովորիր սիփլասփլաս տաս օրվա մեջ» որ հետո ծյապլյապ-շրմփդրմփ կոդ գրես ու գրդոն անես տեսակի գրքերով։ Կան ծրագրավորողներ, որոնք աշխատում են վեհ կորպորացիաներում և վարպետորեն տիրապետում են իրենց նախագծման գործիքներին․ գիտեն լեզուների ծակուծուկերը և միջավայրերը։
Նրանց արված գործի արդյունքը երբեմն լինում է ջավայով գրված կորպորածից ծրագրի պես ծեծված և տխուր։ ու ոչ մի պոեզիա։
Իսկ կան ծրագրավորողներ,
որոնք ճանաչված են, կամ ոչ ճանաչված։
Երկու դեպքում էլ, նրանց լավագույն գործերը որպես կանոն պատվերով չեն բնավ։
Երբեմն նույնիսկ ազատ են, որովհետև արվել են ոչ աշխատանքի վայրում, ազատ ժամանակ, հավեսի համար։
Այսպիսի մարգարիտները ճանաչելու համար ճաշակ է հարկավոր։ Ճաշակից զուրկ են լինում նույնիսկ նկարիչները, ուր մնաց ծրագրավորողները կամ օգտագործողները ճաշակով լինեն։ Ավելին, արվեստի գործերի պատճենները չեն գովազդվում այնպես ինչպես ծրագրային ապահովման ամենատգեղ օրինակները։
Այսպես մարգարիտները նետվում են խոզերի առաջ արագ և մատչելի ինտերնետի միջոցով։ Ինտերնետվում են խոզերի առաջ։
Այդպիսի ժամանակակից [նետ]ման ձևը շատ ավելի արդյունավետ է։
Հավանականություն կա, որ որևէ ճաշակով ցանցառի աչքերի մեջ կփայլի մարգարիտի պատկերի թվային պատճեն։
ու տենց
My friend Norayr said that when the price of sugar goes down worldwide due to a surplus, it will go up in Armenia. He said monopolies were a result of the lack of democracy, and that if there were more people who knew their rights and demanded them, there would actually be a working democracy. But too many people here were fearful, and that the fear had been ingrained for centuries because they had never had their own government before. He spoke about Yerevan in the 1950s and 60s when the repatriates came, before Stalin put an end to it and closed off the Republic. “This was a very nice time in Yerevan,” he said, with Armenians from France and Iran and the U.S. and elsewhere; they all brought their ideas and strengths and diversity with them and it was reflected in the architecture and the films produced here. He said he wanted to see this happen again, that change would come from repatriates. It was an idea I had heard before, in 2006, but slightly different. A friend who had worked in the early years of the government but then left it once he saw the burgeoning corruption, and then how it became institutionalized, thought that change would only come from those who left, learned something of the world from the outside, and came back to try to change things. In effect, he was describing Norayr, an educated citizen.
But at that time, in 2006, Norayr was miserable. When I had known him, he was very unhappy, and he complained often about the problems in Armenia. Like my artist friend, he often lamented the intense conformity here and he had told me how he would get stopped and harassed on the street, by the police, and because of his dog. He has since lived in Switzerland, where he says the police can stop anyone at random and ask them to show what’s in their pockets. He said the best things about living in Switzerland were his bike and his work at a computer research group (though the salary was very bad). I was surprised at his complete transformation to a happy, smiling, upbeat guy in contrast to the depressed person I used to worry about. “What happened to you?” I asked him. “I went out into the world and got some perspective,” he said.
Norayr now keeps a live journal which he writes in Armenian. He is well aware of the problems here, but I think the main change that I have seen in him is his appreciation for Armenia. At first he wrote his live journal in Russian, which is his first language, but he decided to write only in Armenian in order to learn it more and to promote it, though he lost Russian readers. He said that the Armenian alphabet wasn’t perfect, but he thought Mesrob Mashdots designed it pretty well. He gave the example of the French using four letters – eaux – for one sound, when Armenians can use one character: n. Likewise, Germans need four consonants for one sound – tsch – which again, Armenians have one character for. I had never thought of the effectiveness of the alphabet before, since I still struggle to learn the intricacies of pronunciation, but Norayr was right. He was against schools that teach in English or Russian. He believes Armenian should be the language used to teach in schools, and besides learning English and Russian, Armenians should learn the languages of their neighbors: Persian, Turkish and Georgian. It’s clear to me that Armenians learn English and Russian mostly for the economic benefits that come with leaving. But Norayr was telling me that people seem to think those languages are “cooler”, which is indicative of the provincial thinking that if it comes from outside Armenia, it must be better. One day when I was watching tv in Tzaghkahovit (I don’t have a working tv in my Yerevan apartment) I realized that the shows were either in Armenian and Russian. You wouldn’t know that there were three countries of people speaking three other languages so close by. Norayr was consistently arguing for diversity as a channel to change. I thought that if Armenians knew the languages of their neighbors, there would be more opportunities for exchange and peace. Even economic gain could come from learning regional languages as well. Norayr explained problems that other people had mentioned to me, but which he blamed on centralization. For example, completely destroying old homes and buildings to create Northern Avenue instead of using that time, money and energy to improve parts of Yerevan outside the center. Drawing international companies to Yerevan when it would make sense to start giving them incentives to go to Vandzor and Gyumri, but it was easier for those in the government to benefit from development in Yerevan, where they live. He blamed these phenomena for the economic exodus: the Armenians in the regions who are forced to go to Russia to support their families because nothing is being developed for them.
Սրանք հատվածներ են․ Նենսի Աղաբյանը, որը կրկին Հայաստանում է, մեեեեծ տեքստ ա գրել։ Ինչպես միշտ, սակայն։ Մի քանի լուրջ անճշտություն կա, խնդրեցի փոխել։ Ամեն դեպքում կարդացե՜ք, հետաքրքիրն ա իր հայացքը։
Նորացում․ Ուղղումները արված են։
ու տենց
Ամառային դահլիճը դատարկ է։
իսկ սիրահարների այգում, չնայած որ անհարմար է ու էկրանը փոքր է, սակայն մարդիկ իրար գլխի են հավաքված, ու կանգնած, ու ասեղին ընկնելու տեղ չկա բնավ։
ու դա նշանակում է որ ինչ որ մեկը բնավ բիզնեսից գլուխ չի հանում։
ու որ մի քանի հոգի կա որ սրիկա են։
ու տենց
Ես բնավ դեմ չեմ օտարալեզու դպրոցների բացմանը կամ գոյությանը Հայաստանում, լինեն դրանք ռուսական, պարսկական, կամ թուրքական։
տուն ա Թող լինեն։ Մասնավոր էլի։ Պետական չէ։ Որպես հարկատու ես բնավ պատրաստ չեմ աջակցել ոչ մի լումայով։
Ստեղ տարբեր եթե-ներ կան։ Եթե մեր մոտ լիներ ազգային փոքրամասնություն, որը կոմպակտ ապռեր որևէ մի շրջանում, ես նույնիսկ կողմ կլինեի այդ համայնքին բավականին լայն իրավունքներով ինքնակառավարման հնարավորություն տալ, ինչպես նաև սեփական ազգային դպրոցներ ունենալ։ Բայց եթե-ն այժմ չի գործում։
Հա, իսկ եթե Վրաստանը, Թուրքիան, Ռուսաստանը կամենում են իրենց միջոցներով կրթական համալիրներ/օբեկտներ պահել ստեղ՝ խնդրեմ։
Կանաչ ճանապարհ ի ֆսե ձելա։
_ու տենց _
