մի քանի հատուած «Գողացուած Արեւմուտք կամ Կենտրոնական Եւրոպայի դժբախտութիւնը» տեքստից։
Իրօք, եւ Ֆրանսիայում, եւ Ամերիկայում ընդունուած էր համարել, որ ներխուժման ժամանակ հարցի տակ էր դրւում քաղաքական կարգը, ոչ թէ Հունգարիայի կամ Եւրոպայի գոյութիւնը։
Ազգի կամ քաղաքակրթութեան ինքնագիտակցութիւնը կենտրոնանում է նրա վրայ, ինչ մենք անուանում ենք «մշակոյթ»։ Ու եթէ այդ ինքնագիտակցութիւնը վերացման սպառնալիքի տակ է, մշակութային կեանքի ինտենսիւութիւնը մեծանում է, այն ձեռք է բերում աւելի մեծ նշանակութիւն, մինչեւ մշակոյթը չի դառնում կենսական նշանակութեան արժէք, որը միաւորում է ազգը։ Ահա ինչու ամէն մի կենտրոնական եւրոպայում տեղի ունեցած ապստամբութեան ժամանակ, ժամանակակիցների մշակութային աւանդոյթներն եւ ստեղծագործութիւնները ձեռք էին բերում հսկայական եւ վճռորոշ նշանակութիւն։
Հէնց հունգարական գրողները, ով ձեւաւորել են Շանդոր Պետեֆի պոետին նուիրուած խումբ, սկսել են վարչակարգի հզօր քննադատութիւնը եւ նախապատրաստել են 1956 թուի պայթիւնը։ Հէնց թատրոնի, կինոյի, գրականութեան, փիլիսոփայութեան ազդեցութիւնը 1968֊ի նախօրեային բերեց Պրահայի Գարնանը։ Հէնց մեծ լեհ գրող Ադամ Միցկեւիչի պիեսն արգելելը բերեց 1968 թուի լեհ ուսանողների ըմբոստութեանը։ Այս՝ մշակոյթի եւ կեանքի, ստեղծագործութեան եւ ազգային շարժման երջանիկ միութիւնը տուեց կենտրոնական եւրոպայի ըմբոստութիւնների աննման համ, որն ընդմիշտ գերել է նրանց, ով ապրել է այդ ժամանակ։
Կենտրոնական Եւրոպայում, Արեւմուտքի արեւելեան սահմանի մօտ, բոլորը, ոչ միայն լեհերը, առանձնայատուկ զգայուն էին ռուսական հզօրութիւնից եկող սպառնալիքի հանդէպ։ Ֆրանտիշեկ Պալացկին՝ ակնառու պատմաբան եւ տասնըիններորդ դարի չեխական քաղաքական շրջանների տիպիկ ներկայացուցիչ, 1848 թուին գրել է Ֆրանկֆուրտի յեղափոխական խորհրդարանին ուղղուած լայն հանրայնութիւն ստացած նամակ։ Նրանում նա արդարացնում էր Հաբսբուրգների կայսրութեան երկարատեւ գոյութիւնը նրանով, որ այն հանդիսանում էր միակ պատնէշը Ռուսաստանից՝ «երկրից, որն արդէն մեր օրերում իւրացրել է ահռելի հզօրութիւն, շարունակում է մեծացնել այն, դառնալով անպարտելի ցանկացած եւրոպական երկրի համար», եւ ձգտում է համաշխարհային տիրութեան։ «Ռուսական համաշխարհային տիրութիւնը»,— գրում էր Պալացկին,— «դառնալու է հսկայական աննկարագրելի աղէտ, անչափելի եւ անսահման դժբախտութիւն»։
Կենտրոնական Եւրոպան, ըստ Պալացկու, պէտք է դառնայ հաւասար իրաւունքներով ազգերի միութիւն, որոնցից ամէն մէկը, մնացածներին յարգելով, եւ հզօր պետութեան պաշտպանութեան տակ գտնուելով, ունակ կը լինէր զարգացնել իր ուրոյնութիւնը։ Այդ երազանքը, երբեք մինչեւ վերջ չիրականացուած, ինչպէս եւ առաջ ուժեղ է եւ ձգող։ Կենտրոնական Եւրոպան միշտ ձգտում էր իր փոքր տարածքում կենտրոնացնել այնպիսի մշակոյթների զանազանութիւն, ինչ եւ Եւրոպան ամբողջովին, դառնալ փոքր գերեւրոպացուած Եւրոպա, դրա փոքրացուած պատճէնը, որը կառուցուած է մէկ կանոնի հիման վրայ՝ մաքսիմալ բազմազանութիւն մինիմալ չափով հանդերձ։ Ինչպէ՞ս այն չսարսափէր տեսնելով Ռուսաստանը, որը հիմնուած է ուղիղ հակառակ սկզբունքի վրայ՝ մինիմալ բազմազանութիւն՝ մաքսիմալ չափով հանդերձ։
Ի՞նչը կարող էր լինել աւելի օտար բազմազանութեան կրքով տարուած Կենտրոնական Եւրոպայի համար, քան Ռուսաստանը՝ միաձուլ, կենտրոնացուած, ձգտող կայսրութեան բոլոր ազգերը՝ ուկրաինացիներին, բելարուսներին, հայերին, լատիշներին եւ մնացածներին, մի անբաժանելի ռուս ժողովուրդ դարձնել (կամ, ինչպէս ընդունուած լեզուական կեղծիքների դարաշրջանում են)անուանում՝ «անբաժան սովետական ժողովուրդ»)։
Աւելին, ամբողջ տասնըիններորդ դարի ընթացքում Ռուսաստանը ձգտում էր Եւրոպային։ Եւրոպան էլ ձգտում էր Ռուսաստանին։ Ռիլկէն պնդում էր, որ Ռուսաստանը՝ իր հոգեւոր հայրենիքն է, լայն ազդեցութիւն են ունեցել մեծ ռուսական գրական ստեղծագործութիւնները, որ մնում են եւրոպայի համընդհանուր մշակութային ժառանգութեան անբաժան մաս։
Այո, ամէնն այդպէս էր։ Եւ այն ժամանակուայ երկու Եւրոպաների մօտեցումը՝ հրաշալի, անմոռանալի յիշողութիւն է։ Սակայն այն էլ է ճիշտ, որ կոմունիզմը արթնացրեց Ռուսաստանի մէջ հին հակաարեւմտեան ֆոբիաները եւ կոպտօրէն ուղղեց Եւրոպայի դէմ։
Կազիմիր Բրանդիսը իր «Վարշաւեան օրագրում» պատմում է, ինչպէս մի լեհ գրողին յաջողուեց հանդիպել Աննա Ախմատովայի հետ։ Լեհը բողոքում էր, որ իր բոլոր ստեղծագործութիւններն արգելուած են։
Ախմատովան ընդհատեց նրան՝
—Դուք նստե՞լ եք բանտում։
— Ոչ։
— Բայց ձեզ գոնէ հեռացրե՞լ են Գրողների Միութիւնից։
— Ոչ։
Ախմատովան ուժեղ զարմացաւ՝
— Իսկ ինչո՞ւ էք բողոքում։
Չեխերը (չնայած իրենց էլիտայի զգուշացումների) սիրում էին երեխային հարիր կերպով թափահարել «սլաւոնական գաղափարախօսութեամբ», համարելով այն պաշտպանութիւն գերմանական ագրեսիայից։ Ռուսները նոյնպէս հաճոյքով օգտագործում էին այն իրենց կայսերական պլաններն արդարացնելու նպատակով։ «Ռուսներն անուանում են ռուսական ամէն ինչը՝ սլաւոնական, որպէսզի յետոյ ամէն ինչ սլաւոնականը անուանեն ռուսական»՝ այսպէս 1844 թուին մեծ չեխ գրող Կարել Հաւլիչեկը նախազգուշացնում էր հայրենակիցներին Ռուսաստանով անիրազեկօրէն հիանալու վտանգների մէջ։
միայն մի քանի հատուած եմ թարգմանել, մէջբերումներ Կունդերայի «Գողացուած Արեւմուտք կամ Կենտրոնական Եւրոպայի դժբախտութիւնը» տեքստից։
Իրօք, եւ Ֆրանսիայում, եւ Ամերիկայում ընդունուած էր համարել, որ ներխուժման ժամանակ հարցի տակ էր դրւում քաղաքական կարգը, ոչ թէ Հունգարիայի կամ Եւրոպայի գոյութիւնը։
Ազգի կամ քաղաքակրթութեան ինքնագիտակցութիւնը կենտրոնանում է նրա վրայ, ինչ մենք անուանում ենք «մշակոյթ»։ Ու եթէ այդ ինքնագիտակցութիւնը վերացման սպառնալիքի տակ է, մշակութային կեանքի ինտենսիւութիւնը մեծանում է, այն ձեռք է բերում աւելի մեծ նշանակութիւն, մինչեւ մշակոյթը չի դառնում կենսական նշանակութեան արժէք, որը միաւորում է ազգը։ Ահա ինչու ամէն մի կենտրոնական եւրոպայում տեղի ունեցած ապստամբութեան ժամանակ, ժամանակակիցների մշակութային աւանդոյթներն եւ ստեղծագործութիւնները ձեռք էին բերում հսկայական եւ վճռորոշ նշանակութիւն։
Հէնց հունգարական գրողները, ով ձեւաւորել են Շանդոր Պետեֆի պոետին նուիրուած խումբ, սկսել են վարչակարգի հզօր քննադատութիւնը եւ նախապատրաստել են 1956 թուի պայթիւնը։ Հէնց թատրոնի, կինոյի, գրականութեան, փիլիսոփայութեան ազդեցութիւնը 1968֊ի նախօրեային բերեց Պրահայի Գարնանը։ Հէնց մեծ լեհ գրող Ադամ Միցկեւիչի պիեսն արգելելը բերեց 1968 թուի լեհ ուսանողների ըմբոստութեանը։ Այս՝ մշակոյթի եւ կեանքի, ստեղծագործութեան եւ ազգային շարժման երջանիկ միութիւնը տուեց կենտրոնական եւրոպայի ըմբոստութիւնների աննման համ, որն ընդմիշտ գերել է նրանց, ով ապրել է այդ ժամանակ։
Կենտրոնական Եւրոպայում, Արեւմուտքի արեւելեան սահմանի մօտ, բոլորը, ոչ միայն լեհերը, առանձնայատուկ զգայուն էին ռուսական հզօրութիւնից եկող սպառնալիքի հանդէպ։ Ֆրանտիշեկ Պալացկին՝ ակնառու պատմաբան եւ տասնըիններորդ դարի չեխական քաղաքական շրջանների տիպիկ ներկայացուցիչ, 1848 թուին գրել է Ֆրանկֆուրտի յեղափոխական խորհրդարանին ուղղուած լայն հանրայնութիւն ստացած նամակ։ Նրանում նա արդարացնում էր Հաբսբուրգների կայսրութեան երկարատեւ գոյութիւնը նրանով, որ այն հանդիսանում էր միակ պատնէշը Ռուսաստանից՝ «երկրից, որն արդէն մեր օրերում իւրացրել է ահռելի հզօրութիւն, շարունակում է մեծացնել այն, դառնալով անպարտելի ցանկացած եւրոպական երկրի համար», եւ ձգտում է համաշխարհային տիրութեան։ «Ռուսական համաշխարհային տիրութիւնը»,— գրում էր Պալացկին,— «դառնալու է հսկայական աննկարագրելի աղէտ, անչափելի եւ անսահման դժբախտութիւն»։
Կենտրոնական Եւրոպան, ըստ Պալացկու, պէտք է դառնայ հաւասար իրաւունքներով ազգերի միութիւն, որոնցից ամէն մէկը, մնացածներին յարգելով, եւ հզօր պետութեան պաշտպանութեան տակ գտնուելով, ունակ կը լինէր զարգացնել իր ուրոյնութիւնը։ Այդ երազանքը, երբեք մինչեւ վերջ չիրականացուած, ինչպէս եւ առաջ ուժեղ է եւ ձգող։ Կենտրոնական Եւրոպան միշտ ձգտում էր իր փոքր տարածքում կենտրոնացնել այնպիսի մշակոյթների զանազանութիւն, ինչ եւ Եւրոպան ամբողջովին, դառնալ փոքր գերեւրոպացուած Եւրոպա, դրա փոքրացուած պատճէնը, որը կառուցուած է մէկ կանոնի հիման վրայ՝ մաքսիմալ բազմազանութիւն մինիմալ չափով հանդերձ։ Ինչպէ՞ս այն չսարսափէր տեսնելով Ռուսաստանը, որը հիմնուած է ուղիղ հակառակ սկզբունքի վրայ՝ մինիմալ բազմազանութիւն՝ մաքսիմալ չափով հանդերձ։
Ի՞նչը կարող էր լինել աւելի օտար բազմազանութեան կրքով տարուած Կենտրոնական Եւրոպայի համար, քան Ռուսաստանը՝ միաձուլ, կենտրոնացուած, ձգտող կայսրութեան բոլոր ազգերը՝ ուկրաինացիներին, բելարուսներին, հայերին, լատիշներին եւ մնացածներին, մի անբաժանելի ռուս ժողովուրդ դարձնել (կամ, ինչպէս ընդունուած լեզուական կեղծիքների դարաշրջանում են)անուանում՝ «անբաժան սովետական ժողովուրդ»)։
Աւելին, ամբողջ տասնըիններորդ դարի ընթացքում Ռուսաստանը ձգտում էր Եւրոպային։ Եւրոպան էլ ձգտում էր Ռուսաստանին։ Ռիլկէն պնդում էր, որ Ռուսաստանը՝ իր հոգեւոր հայրենիքն է, լայն ազդեցութիւն են ունեցել մեծ ռուսական գրական ստեղծագործութիւնները, որ մնում են եւրոպայի համընդհանուր մշակութային ժառանգութեան անբաժան մաս։
Այո, ամէնն այդպէս էր։ Եւ այն ժամանակուայ երկու Եւրոպաների մօտեցումը՝ հրաշալի, անմոռանալի յիշողութիւն է։ Սակայն այն էլ է ճիշտ, որ կոմունիզմը արթնացրեց Ռուսաստանի մէջ հին հակաարեւմտեան ֆոբիաները եւ կոպտօրէն ուղղեց Եւրոպայի դէմ։
Կազիմիր Բրանդիսը իր «Վարշաւեան օրագրում» պատմում է, ինչպէս մի լեհ գրողին յաջողուեց հանդիպել Աննա Ախմատովայի հետ։ Լեհը բողոքում էր, որ իր բոլոր ստեղծագործութիւններն արգելուած են։
Ախմատովան ընդհատեց նրան՝
—Դուք նստե՞լ եք բանտում։
— Ոչ։
— Բայց ձեզ գոնէ հեռացրե՞լ են Գրողների Միութիւնից։
— Ոչ։
Ախմատովան ուժեղ զարմացաւ՝
— Իսկ ինչո՞ւ էք բողոքում։
Չեխերը (չնայած իրենց էլիտայի զգուշացումների) սիրում էին երեխային հարիր կերպով թափահարել «սլաւոնական գաղափարախօսութեամբ», համարելով այն պաշտպանութիւն գերմանական ագրեսիայից։ Ռուսները նոյնպէս հաճոյքով օգտագործում էին այն իրենց կայսերական պլաններն արդարացնելու նպատակով։ «Ռուսներն անուանում են ռուսական ամէն ինչը՝ սլաւոնական, որպէսզի յետոյ ամէն ինչ սլաւոնականը անուանեն ռուսական»՝ այսպէս 1844 թուին մեծ չեխ գրող Կարել Հաւլիչեկը նախազգուշացնում էր հայրենակիցներին Ռուսաստանով անիրազեկօրէն հիանալու վտանգների մէջ։
#Միլան_Կունդերա #Եւրոպա #Ռուսաստան #Կարել_Հաւլիչեկ #Աննա_Ախմատովա #Ռիլկէ #Ֆրանտիշեկ_Պալացկի #Ադամ_Միցկեւիչ #մշակոյթ #բազմազանութիւն #ազատութիւն
