Բրոնզաձույլ նրբերշիկի սպասում
Անհայտ անձինք 1990֊ին պայթեցրին բոլշեւիկ հեղափոխական Ղուկաս Ղուկասյանին։ Ավելի ճիշտ՝ նրան պատկերող արձանը՝ տեղադրված Ազգային գրադարանի այգում։ Դա 1930֊ականների հայկական մոնումենտալ արվեստի անկասկած լավագույն նմուշներից մեկն էր՝ կերտված «ստուկաչ» քանդակագործ Սուրեն Ստեփանյանի կողմից։ Բայց այդ հանգամանքը չօգնեց Ղուկասյանին վերապրելու սովետական մաշկազերծման այս խառնաշփոթ ժամանակները։ Պայթյունը խորհրդանշում էր ազգային գաղափարախոսությունների կտրուկ ձեւափոխումը Հայաստանում։ Դա կատարյալ մոդեռնիստական ժեստ էր․ հիմնահատակ ոչնչացնելով սպառված սիմվոլները՝ ստեղծվում էր «մաքուր» տարածություն, որի վրա պետք է կառուցվեին անկախ Հայաստանի նոր խորհրդանիշները։ Լավ եմ հիշում 90֊ականների սկիզբը, երբ ամբողջ հանրապետությամբ մեկ ծավալվեց «ֆիդայիստական» քանդակամոլության արդյունաբերությունը։ Անդրանիկների, Չաուշների ու Նժդեհների մի ստվար բանակ պահակների նման կանգնեցվեց համարյա թե բոլոր քաղաքային այգիներում եւ պուրակներում։ Հիմա ինչ անենք, որ դրանք բոլորը, մեղմ ասած, գեղարվեստական արժեքից զուրկ էին։ Պատերազմ էր, կռվող տղերք էին պետք ու, բնականաբար, դրանց արձանները նույնպես։ Տեսքին հո չէ՞ին նայելու։
Այդհուհանդերձ, հուշարձաններն ընդմիշտ մնում են ֆունկցիոնալ գործիքներ։ Խաղաղության, նորակառույց հայկական նեոլիբերալիզմի պայմաններում անհրաժեշտ էին բոլորովին այլ կերպարներ։ 2000֊ականների այդ թարմ, քոչարյանական ժամանակաշրջանում իսկույն առաջ են մղվում նորահայտ սիստեմը հաստատող կուռքեր՝ իրենց համապատասխան մեհյանների դիմաց։ Նոյը, Տիգրան Մեծը, Տրդատ թագավորը, Արգիշտի Ա֊ն, Բաղրամյանը եւ տարատեսակ առաջնորդների մոնումենտալ կերտվածքները հստակ ազդարարում են ժամանակակից նախրապանների հայեցակարգը։ Հանրային տեսադաշտում տվյալ հուշարձանները գալիս էին ներկայացնելու անհատին, քաղաքացուն ու մտավորականին չեզոքացնող տոտալիտար ուժային համակարգը։ Հետին պլանում նաեւ մեր ֆոլկլորային հերոսներն են՝ Արամ Խաչատրյան, Առնո Բաբաջանյան, Վիլյամ Սարոյան, «Հայուհին» եւ այլն։
Ինչ֊որ առումով կանխագուշակելով Սերժ Սարգսյանի կարգախոսը՝ Նոյն ու Բաղրամյանը, ձեն ձենի տված ասում էին՝ «հավատանք, որ փոխենք»։ Սակայն ինչո՞ւմ պետք է բացահայտվեր այս փոփոխությունը։ Բնականաբար խոշոր, մասնավոր կապիտալի մեջ։ Իսկ ովքե՞ր կարող էին մատնանշող օրինակ ծառայել ներկա քաղաքական պայմաններում գործող օլիգարխիայի համար։ Հանկարծակի հիշեցին Ալեքսանդր Մանթաշովին եւ Հովհաննես Այվազովսկուն։ Վերջինս արվեստագետի արձան է, որը, սակայն, իրականում բնավ արվեստագետի մասին չէ։ Մանթաշովի նման, այն լոկ հուշարձան է՝ նվիրված ցարական Ռուսաստանում հարստացած մի հայի։
Այսպիսով, անկախության շրջանի մոնումենտալ արվեստը հիմնականում ներկայանում է որպես վերջին 25 տարիների քաղաքական եւ մշակութային շրջադարձերի նյութականացված մի պատկերագիրք։ Այն համարյա չի փոխել իր՝ նատուրալիստական, հռետորական ձեւաչափը, որից դուրս են մնացել կանայք, անարխիստները, ազատամիտները, վերացականը եւ ցանկացած այլ բան, որ կարող է խորհելու, խնդիր բարձրացնելու առիթ տալ։ Ու մի՞թե զարմանալի է, որ երբ պայթեց Ղուկասյանը, ընթացքում հայտնվեց Անաստաս Միկոյանը։
Այս ամենին պակասում էր միայն բրոնզաձույլ նրբերշիկը, որի մասին, թերեւս, տխուր մտորում էր Երվանդ Քոչարի միայնակ ու մոլոր «Մելամաղձությունը»։
Վիգեն Գալստյան
«Երեւան» ամսագիր, համար 9(27) Սեպտեմբեր, Արձանագրություն
#երեւան #վիգեն֊գալստյան #արձան #քաղաք #մելամաղձություն #քոչար #ղուկասյան #միկոյան #անաստաս֊միկոյան #այվազովսկի #սուրեն֊ստեփանյան #նժդեհ #չաուշ #անդրանիկ #ֆիդայի #հավատանք֊որ֊փոխենք #քոչարյան #սերժ֊սարգսյան #կապիտալ #նեոլիբերալիզմ #անկախություն #պատմություն #ազատություն
